Kelimeler bazen bir terazidir; bazen bir cam beher. Anlamı ölçer, duyguyu tartar, okurun zihninde görünmez tepkimeler başlatır. Bir metni okurken hissettiğimiz denge ya da rahatsızlık, anlatının pH’ına benzer: fazla asidikse yakar, fazla bazikse uyuşturur. İşte pH metre probunu kullanmak, yalnızca laboratuvarda değil; metinlerin, anlatıların ve insan deneyiminin içinde de bir ölçme eylemidir. Dikkat ister. Sabır ister. Ve en çok da bağlam bilgisi.
Bu yazıda “pH metre probunu kullanırken nelere dikkat etmeliyiz?” sorusunu, edebiyatın aynasından geçirerek ele alıyorum. Bir teknik aygıtın kullanım kılavuzunu, semboller ve anlatı teknikleri aracılığıyla, metinler arası bir yolculuğa dönüştürerek…
pH Metre Probu: Ölçmenin Edebî Metaforu
Bir pH metre probu, yüzeyle temas eder. Dışarıdan bakar gibi değil; içine girerek ölçer. Bu yönüyle anlatıcıya benzer. Olayların “üstünden” değil, tam merkezinden konuşur. Tıpkı modern romanın iç monoloğu gibi.
Bir probu sıvıya daldırırken dikkat edilmesi gereken ilk şey, yüzeyin aldatıcılığıdır. Köpükler, tortular, sıcaklık farkları… Edebiyatta da ilk cümleler her zaman güvenilir değildir. Okur, anlatıcının sesine hemen inanırsa ölçüm hatası yapar.
Temas ve Mesafe: Dozunda Yakınlık
pH metre probu ne kadar derine sokulmalı? Çok yüzeyde kalırsa doğru ölçemez; fazla zorlanırsa zarar görür. Anlatıcı da böyledir. Karakterin zihnine aşırı giren metinler boğucu olabilir; uzak kalanlar ise yüzeysel.
Bu noktada klasik tragedyalardaki koro ile modern romandaki bilinç akışı arasında bir pH farkı vardır. Koro, mesafelidir; bilinç akışı fazlasıyla içerdedir. Ölçüm yaparken olduğu gibi, anlatıda da denge esastır.
Kalibrasyon: Metnin Ayarı
Referans Noktaları Olmadan Ölçüm Olmaz
Bir pH metre probu kullanılmadan önce kalibre edilir. Bilinen çözeltilerle ayar yapılır. Edebiyatta bu, geleneğe yaslanmaktır. Hiçbir metin, tamamen boşlukta yazılmaz. Önceki anlatılar, mitler, arketipler; hepsi birer tampon çözelti gibidir.
Bir metni okurken de benzer bir dikkat gerekir. Okur, kendi referanslarını farkında olmadan ölçüme katar. Bu yüzden aynı roman birine “fazla sert”, diğerine “yumuşak” gelir. Ölçen kimdir? Probu tutan el mi, sıvı mı?
Metinler Arası İlişkiler ve pH Dengesi
Bir probu farklı sıvılarda kullanırken arada mutlaka temizlemek gerekir. Aksi hâlde önceki ölçümün kalıntıları sonucu bozar. Metinler arası okumalarda da durum aynıdır. Bir postmodern romanı, romantik beklentilerle okursanız anlatının pH’ını yanlış algılarsınız.
Burada anlatı teknikleri devreye girer. Parodi, pastiş, ironi… Bunlar edebî asitler ve bazlar gibidir. Dozunda kullanıldığında metni canlı tutar; aşırıya kaçtığında okuru yakar.
Sıcaklık ve Zaman: Bağlamın Gücü
Zamanla Değişen Anlam
pH ölçümünde sıcaklık önemlidir. Aynı çözelti, farklı sıcaklıklarda farklı sonuç verir. Edebî metinler de zamanla “ısınır” ya da “soğur”. Bir dönemde radikal görünen bir anlatı, yıllar sonra klasikleşir.
Bugün okuduğumuz bir metni, yazıldığı dönemin toplumsal koşullarını hesaba katmadan ölçmek; probu kaynar sıvıya sokmak gibidir. Sonuç yanıltıcı olur, alet zarar görebilir.
Okurun Duygusal Isısı
Ölçüm yapan kişinin ruh hâli de önemlidir. Yorgunluk, acele, önyargı… Bunlar ölçüm hatası yaratır. Edebiyatta okur, metni kendi duygusal sıcaklığıyla okur. Yas içindeki biriyle neşeli birinin aynı şiiri okuması, aynı pH değerini vermez.
Bu noktada ölçümün nesnelliği bir yanılsamaya dönüşür. Edebiyat, zaten tam da bu yüzden ölçülemez olanla ilgilenir.
Bakım ve Sabır: Metinle Uzun Süreli İlişki
Probu Kurutmamak, Metni Terk Etmemek
pH metre probu asla kuru bırakılmamalıdır. Aksi hâlde hassas ucu bozulur. Metinle ilişki de böyledir. Yarım bırakılan okumalar, aceleyle geçilen bölümler; metnin hassas noktalarını kurutur.
Bir romanı okurken “sonra dönerim” dediğimiz sayfalar, çoğu zaman geri dönülmeyen yerler olur. Oysa anlam, bazen en sessiz cümlede gizlidir.
Temizlik Ritüeli ve Yeniden Okuma
Her ölçümden sonra prob temizlenir. Edebiyatta bu, yeniden okumadır. İlk okumada kaçan metaforlar, ikinci okumada belirir. Aynı metin, yeni bir okurla ya da aynı okurun başka bir döneminde bambaşka bir pH değeri verir.
Semboller, Ölçüm ve İnsan
pH metre probu, edebî bir sembol olarak düşünüldüğünde; insanın dünyayı anlama çabasını temsil eder. Sürekli ölçeriz: doğru-yanlış, iyi-kötü, güzel-çirkin. Ama ölçtüğümüz şey, çoğu zaman ölçüm aracını da dönüştürür.
Bir anlatı, okuru değiştirdiğinde; prob da artık eski prob değildir. Cam ucu, her temasla biraz daha incelir. Bu kırılganlık, edebiyatın insani dokusudur.
Son Düşünceler: Okur Olarak Sen Nerede Duruyorsun?
Bir metni okurken, hangi çözeltiye daldığını fark ediyor musun? Ölçmeye çalıştığın şey metnin kendisi mi, yoksa kendi duyguların mı? pH metre probunu tutan el titriyor mu, yoksa sabit mi?
Belki de asıl soru şudur: Hayatın hangi anlarında ölçmekten vazgeçip sadece hissetmeyi seçiyoruz? Ve hangi anlarda, hissetmenin yarattığı bulanıklığı gidermek için yeniden ölçmeye ihtiyaç duyuyoruz?
Bu yazıyı okuduktan sonra, bir pH metre probuna baktığında sadece teknik bir aygıt mı göreceksin; yoksa her metne, her insana, her duyguya yaklaşırken elinde tuttuğun o görünmez ölçüm aracını mı? Kelimelerle temas ettiğinde, senin probun ne kadar hassas, ne kadar dayanıklı?